Genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO), günümüzün en fazla tartışılan konularının başında geliyor. Pek çok insan, bilime karşı olmamakla birlikte, genetik bilimindeki veri ve buluşların uygulanmasıyla ilgili bazı konularda huzursuzluklarını ifade ediyor. GDO’lar da bunların başında geliyor. Peki, tam üyelik müzakerelerimizin devam ettiği ve dünyanın en sıkı gıda güvenliği kurallarına sahip Avrupa Birliği’nde bu konuya nasıl yaklaşılıyor ve ne gibi yasal düzenlemeler var?
Binlerce yıl boyunca insanlar, beğendiği özelliklere sahip ekinler ekti, bu özelliklere sahip hayvanlar yetiştirdi. Bununla birlikte bitki ve hayvanlarda jenerasyonlar arasında doğal bir şekilde genetik değişiklikler de meydana geldi. Seleksiyona dayalı ıslah ile besin sağlamamıza uygun özellik taşıyan bitki ve hayvan çeşitleri çoğaltıldı. Ancak son zamanlarda teknoloji çok daha hızlı bir şekilde ve özellikle gıdalarımızın genetiğinin değiştirilmesini sağlıyor, ama bu durum güvenli mi ve bu konuda yasal düzenlemeler nasıl yapılıyor?
Tüketicilerin dengeli, güvenli ve sağlıklı diyet hakkında bilgi sahibi olmalarını amaçlayan ve kar amacı gütmeyen bir organizasyon olan Avrupa Gıda Bilgi Konseyi (EUFIC), herkesin merak ettiği ve üzerinde fırtınalı tartışmaların yaşandığı Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar ve Avrupa Birliği’ndeki uygulamaları hakkında birkaç gün önce bir bilgi notu yayınladı. Biz de okurlarımız için bu bilgi notunu Türkçe’ye çevirdik. İşte; EUFIC’in gözünden GDO’lar ve AB’deki uygulamaları…
GDO’lar nedir?
Günümüzde bilim adamları belli fiziksel ve metabolik özelliklerinden sorumlu olan genleri belirleyebiliyor ve bu genleri değiştirebiliyor. Türler içerisinde ve türler arası genlerin aktarılması işlemi ‘genetik modifikasyon’ olarak adlandırılıyor. ‘Genetiği değiştirilmiş organizma’ (GDO) biyoteknoloji yoluyla genetik yapısı değiştirilmiş bir bitki, hayvan ya da mikroorganizma olabiliyor.
GDO’ların ilk jenerasyonu, çiftçilere yararlı olması amacıyla tarımsal özelliklerinin iyileştirilmesi amaçlanarak geliştirilen ekinlerdi. Bu ekinler yabani bitkilerle mücadele ilaçlarına, böceklere, hastalıklara ya da kuraklığa daha dirençli olarak geliştirilmişti. İkinci jenerasyon genetiği değiştirilmiş ekinler ise tüketiciler için, gıda kalitesinde artış veya besin maddelerinin biyoyararlılığında artışı gibi daha somut yararlar sağladı.
Dünya nüfusunun arttığı, iklimin değiştiğinin yaşandığı ve muhtemelen gelecekte gıda kıtlığı yaşanacak olan dünyamızda sosyo-ekonomik zorlukların üstesinden gelebilmek için genetiği değiştirilmiş ekinler değerli bir araç olabilir. Örneğin mikro besin eksikliği hala önemli bir halk sağlığı konusu ve özellikle yetersiz beslenen toplumlar için genetiği değiştirilmiş ekinler bu problem için çözümün bir parçası olabilir.
GDO’larla ilgili yasal düzenlemeler nasıl?
Avrupa Birliğinde genetiği değiştirilmiş gıda ve yem maddeleri, GDO’dan oluşan, GDO içeren ya da GDO’lar kullanılarak üretilen gıda ve yem maddeleri olarak tanımlanıyor.
Avrupa Birliği mevzuatı genetiği değiştirilmiş gıda ve yem maddelerinin gıda veya yem olarak kullanılabilmesi ya da yetiştirilebilmesi için bu GDO’ların öncelikle onaylanmasını şart koşuyor.
Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) tarafından bu kapsamda çok titiz bir güvenlik değerlendirmesi gerçekleştiriliyor. Değerlendirme için talep edilen veriler arasında ürünün insanlar, hayvanlar ve çevre için güvenliğini ve risk değerlendirmesini gösteren veriler yer alıyor. EFSA tarafından gerçekleştirilen değerlendirme sonucu her Avrupa Birliği üye ülkesinden uzmanların yer aldığı bir komite tarafından tekrar kontrol edilerek oylamaya sunuluyor. On yılının ardından elde edilen yeni veriler de göz önüne alınarak onay yenilenebiliyor.
GDO’lar Avrupa’da en fazla incelenen gıda grupları arasında yer alıyor. Dolayısıyla bu gıdaların güvenlik değerlendirmelerinin yeterli ve onaylı GDO’ların en az geleneksel eşdeğerleri kadar güvenli olduğuna dair tüketicilere güven verilebiliyor. GDO’ların insan veya hayvan sağlığına veya çevreye karşı risk taşıdıklarına dair bir kanıt bulunması durumunda bu ürünlerin derhal piyasadan toplaılması ve onaylarının askıya alınması veya değiştirilmesi gibi önlemler devreye sokuluyor. Bu güne kadar onaylı GDO’lu gıda tüketiminin insan sağlığına olumsuz bir etkisi görülmedi.
GDO’ların etiketlenmesi ve izlenebilirliği
Avrupa Birliğinde bir gıda ya da gıda bileşeninin %0,9’dan daha fazla oranda onaylı GDO içermesi durumunda GDO’nun adının yer aldığı bir etiket kullanılması gerekiyor. Ancak bu eşik değerinin altında GDO bulunması durumunda işletmeciler bu GDO varlığının kasıtsız ya da teknik olarak önlenemez olduğuna dair kanıt sunmalılar. ‘GDO içermez’ etiketleri tüketicileri yanıltıcı olmamak kaydıyla isteğe bağlı olarak kullanılabilir. AB mevzuatına göre bir gıda ürünü eğer benzer tüm gıdalar aynı özelliklere sahipse etiketinde kendisinin farklı bir özelliği olduğunu beyan edemez. Örneğin bir portakal suyunun ‘GDO içermez’ etiketi kullanması tüketicileri yanıltıcı olacaktır çünkü günümüzde pazarlarda GDO’lu portakal suları bulunmamaktadır. GDO’lar ve GDO içeren ürünler buna uygun etiketlenir ve bu ürünlerin gıda tedarik zinciri boyunca izlenebilmesi sağlanır. Ayrıca gıda tedarik zincirinin bir parçası olan herkes GDO’lu gıda ve yemlerin alım satım gibi işlemlerinin kayıtlarını beş yıl süre ile saklamakla yükümlüdür. Bu sayede beklenmeyen bir risk oluşması durumunda tüm ürünler izlenebilir. Avrupa Komisyonu ayrıca vatandaşların onaylı GDO’larla ilgili bilgilere erişebilmesi için kayıtlarını internet ortamında kamunun bilgisine sunuyor.
Şu anda AB’de neler onaylı?
Şu anda Avrupa’da genetiği değiştirilmiş sadece bir ekinin yetiştirilmesine onay verilmiş durumda. Bu böceklere dirençli mısır; İspanya, Çek Cumhuriyeti, Portekiz, Romanya ve Slovakya’da az miktarlarda yetiştiriliyor. 2015 yılında yürürlüğe giren yasa ile her bir üye ülke AB tarafından onaylanmış olan ekinlerin kendi ülke sınırları içerisinde ekimini yasaklama veya sınırlandırma hakkına sahip.
1 Ocak 2016 tarihinde Avrupa Birliğinde gıda veya yem olarak pazarlanabilecek 61 GDO bulunuyordu. Bu GDO’ların AB topraklarında üretimi gerçekleştirilmiyor ancak ithal edilen gıda ve yemler bu GDO’ları içerebilir.
AB’de onaylanmış olan GDO’lar arasında; 32 çeşit mısır, 12 çeşit soya, 10 çeşit pamuk tohumu, 4 çeşit kolza tohumu, bir şeker pancarı, bir bakteriyel ürün ve bir maya ürünü ye alıyor.
Geleceğe bakış
GDO’lu gıdaları gelecekte pek çok engel bekliyor, bunların başında da tüketicilerin kabulü yer alıyor. AB vatandaşlarının GDO’lu ve GDO’suz ürünler arasından seçim yapabilme hakkı olmalı. Ancak AB vatandaşları aynı zamanda onaylanmadan önce GDO’ların GDO’suz eşdeğerleri ile eşit derecede güvenli olduklarına dair çok zorlu bir güvenlik değerlendirmesinden geçtiklerinin de farkında olmalı.
EUFIC Hakkında
Avrupa Gıda Bilgi Konseyi (EUFIC) beslenme, sağlık, gıda güvenliği ve kalitesi hakkındaki bilimsel bazlı bilginin iletişimini sağlayan ve tüketicilerin dengeli, güvenli ve sağlıklı diyet hakkında bilgi sahibi olmalarını amaçlayan ve kar amacı olmayan bir organizasyondur.
EUFIC tarafından yayımlanan bilgiler Bilimsel Danışma Kurulu – Scientific Advisory Board ( SAB) tarafından incelemeye tabi tutulmaktadır. SAB, Avrupa’nın bilinen uzmanlarınca oluşturulmuştur. SAB üyeleri tüm bilgilerin bilimsel temele dayalı ve gerçek olmasını sağlayarak EUFIC’in bilgi ve iletişim programlarına katkıda bulunurlar. EUFIC’in popüler bülteni Food Today’de yer alan çeşitli konular ile ilgili olarak öngörülerde bulunan ve geri bildirim yapan bir Editörler Kurulu (Editorial Board) vardır.
Merkezi Brüksel – Belçika’da bulunan EUFIC, diğer ülkelerdeki iletişim enstrümanları ve programlarını güçlendirmek üzere Avrupa ağıyla birlikte hareket etmektedir.
EUFIC aktif olarak Avrupa Komisyonu Araştırma ve Geliştirme ve Sağlık ve Tüketici Genel Müdürlükleri ile birlikte Avrupa’daki İnisiyatiflere katılım sağlamaktadır ve burada araştırma ve yaygınlaştırma partneri olarak birçok projeye katkıda bulunmaktadır.
EUFIC, Avrupa Gıda ve İçecek endüstrisi tarafından da desteklenmektedir ve proje fonlamasını Avrupa Komisyonu’ndan almaktadır. EUFIC üye olan şirketler tarafından seçilen bir Direktörler Meclisi tarafından yönetilmektedir. Mevcut EUFIC üyeleri aşağıdaki gibidir: Abbott Nutrition, Bunge, Cargill, Cereal Partners, Coca-Cola, DSM Nutritional Products Europe Ltd., Ferrero, General Mills, Mondelēz Europe, Mars, Nestlé, PepsiCo, Pinar Et, Tereos, Ülker, Unilever.