İklim değişikliği, çoğumuzun farkında bile olmadan sağlığımızı etkiliyor. Son 50 yılda, insan faaliyetleri -özellikle fosil yakıtların yakılması- atmosferde ek ısının tutulmasına ve iklimi değişikliğine sebep olacak miktarda karbondioksit ve diğer sera gazlarının salınımına sebep oldu.
Son 130 yılda dünya sıcaklığı yaklaşık 0,85°C arttı. Gezegen ısınırken, okyanuslar genişler ve deniz seviyesi yükselir, seller, kuraklıklar, kasırgalar ve ısı dalgaları daha sık ve şiddetli hale gelir. Ayrıca, iklim değişikliği, temiz havayı, güvenli içme suyunu, yeterli gıda üretimini ve güvenli barınmayı etkiler.
Enerjinin rolü
Düşük karbonlu enerji kaynaklarına daha fazla önem verilmesine rağmen, küresel enerji tüketiminde sürekli hava kirliliği yaratan fosil yakıtlar (petrol, kömür, doğalgaz) küresel enerji ihtiyacını karşılamada önemli rol oynamaya devam ediyor. Örneğin, kömürle çalışan elektrik santralleri emisyon artışına, iklim değişikliğine ve zamanımızın en büyük sağlık risklerinden biri olan hava kirliliğine neden oluyorlar (WHO).
Hava kirliliği
Hava kirliliği, havadaki katı, sıvı veya gaz yoğunluğunun çevre ve insanlar üzerindeki olumsuz etkisidir. İcra Direktörlüğünü Dr. Fatih Birol’un yaptığı Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) içerisinde Türkiye’nin de bulunduğu 29 üye ülkesi ve ötesinde güvenilir, uygun fiyatlı ve temiz enerji sağlamak için çalışan özerk bir kuruluştur. UEA’nın 2016 yılında yayınladığı -Dünya Enerji Görünümü- Özel Raporu’ na göre hava kirliliğini her yıl yaklaşık 6,5 milyon ölüme sebep olmakta. Bu da hava kirliliğini insan sağlığı için yüksek tansiyon, diyet riski* ve sigaranın ardında dördüncü en büyük tehdit yapmaktadır (Dünya Sağlık Örgütü/ WHO).
Sağlığa etkisi
Hava kirliliğinin sağlığa zararları, hem kısa süreli (birkaç saat veya gün) hem de uzun süreli (aylar ya da yıllar boyu) hava kirliliğine maruz kalmadan ortaya çıkabilir. Havada asılı katı ve sıvı parçacıkların toplamı olan parçacıklı madde akciğer kanseri, kronik obstrüktif akciğer hastalığı ve kalp hastalıklarıyla bağlantılıdır. Hava kirliliği, tüberküloz, katarakt ve boğaz kanserlerine de katkıda bulunur. Ozon, azot dioksit ve kükürt dioksit astım, bronş ve akciğer hastalıklarıyla bağlantılıdır.
Türk Tabipler Birliği hava kirliliğinin sağlığa olan en önemli dört önemli etkisini şu şekilde belirtiyor:
- Akciğer nedenli ölümlerde artış
- Astım nöbetlerinin alevlenmesi
- Akut solunumsal hastalık
- Kronik akciğer hastalığı
2016 yılında Türk Tabipleri Birliği, Halk Sağlığı Uzmanları Derneği ve Türk Toraks Derneği’ nin desteğiyle İstanbul’ da düzenlenen “Nefes Alamıyoruz!” başlıklı ve iklim değişikliği, hava kirliliği ve sağlık ile ilgili konuları kapsayan sempozyumda Türkiye’de her yıl 32 bin kişinin hava kirliliğine bağlı sebeplerden hayatını kaybettiğinden, bunun trafik kazalarında hayatını kaybeden kişi sayısından (4 bin) çok daha fazla olduğundan ve bunun da hava kirliliğini “görünmez katil” yaptığından bahsedildi.
Gıda ile etkileşimi:
Yeme alışkınlıkları, iklim ve sağlık birbiriyle etkileşim içerisinde olan konular. İşlenmiş ve yerel olmayan gıdaların dağıtımı iklim kirliliği yaratır. Eti ve sütü için yetiştirilen inekler, gaz çıkardıklarında bir iklim kirletici olan metan gazını üretirler. İklim kirliliği dünyayı daha sıcak yapar ve iklimi değiştirir. İklim değişikliği, bitkilere ve hayvanlara zarar vererek gıdaları daha pahalı hale getirir. Gıda fiyatları yükseldiğinde, ucuz, işlenmiş, sağlıksız gıdalar satın almak daha cazip hale gelir.
Türkiye’ de hava kirliliği ve etkileri:
Hızla sanayileşmekte olan Türkiye’nin enerjide dışa bağımlılığını azaltmak için 2012 yılı Enerji Bakanlığı tarafından “Kömür Yılı” olarak ilan edilmişti. Bu sene TEMA Vakfı kömürün havayı, suyu ve toprağı zehirlediğini vurgulayarak “Kömür Üzer” kampanyası başlattı. TEMA Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Deniz Ataç “Termik santrallerde yakılan kömür; havamızı, suyumuzu ve toprağımızı zehirliyor. Domates, biber, elma ve portakal gibi birçok sebze ve meyve külle kaplanıyor ve yanıyor. Toprakta biriken ağır metaller bu ürünler yoluyla insanlara geçebiliyor. Soframızdaki gıda, soluduğumuz hava kömür tehdidi altında” dedi.
TMMOB Çevre Mühendisleri Odası 2016 Hava Kirliliği Raporu’na göre de Türkiye’ de izin verilen hava kirletici üst sınırları AB’ den daha fazla.
Türkiye’de yaşayanların en önemli sağlık sorunlarından biri evlerde yakıt kullanımı ve kömürle çalışan tesislerin yoğunluğu nedeniyle gerçekleşen hava kirliliği. 81 ilin 79’u hava kirliliği tehdidi altında. Aktivistler, astım, kanser ve kalp problemleri gibi hastalıklara neden olacağını vurgulayarak Türkiye’de yeni termik santrallerin kurulmasını proteste ediyor. Türkiye’deki hava kirliliği Avrupa’nın tamamının en kötüleri arasında yer almaktayken Türkiye, yine Avrupa’ da hava kirliliği nedeniyle erken ölüm** oranı en yüksek ülke. Ülkenin kömüre ağır biçimde dayanması, Türkiye’ nin iklimi ve vatandaşların sağlığı için ciddi sonuçlar doğuruyor.
Ayrıca, kömür, en su-yoğun elektrik üretim yöntemlerinden biridir ve su kaynaklarımızı tüketmektedir. Greenpeace’e göre kömür genişleşmesinin su kıtlığı ile çakıştığı ülkeler arasında Türkiye de bulunmaktadır:
“Temel insan hakkı”:
Uluslararası Enerji Ajansı İcra Direktörü Dr. Fatih Birol, “Temiz hava, dünya nüfusunun çoğunun yoksun olduğu temel bir insan hakkıdır” diyor ve “Ekonomik büyüme karşılığında toplumların temiz havayı feda etmeye zorlanmaması için, enerji gelişimine yaklaşımımızı gözden geçirmeliyiz.” şeklinde özetliyor.
Notlar:
* Diyet riski, sağlığı bozan veya tehlikeye sokan beslenme yetersizliklerini ifade eder.
**Erken ölüm, bir kişi beklenen bir yaşa (örneğin 75 yaş) ulaşmadan önce meydana gelen ölümlerdir. Bu ölümlerin çoğunun önlenebilir olduğu düşünülmektedir.
Kaynakça:
http://www.tema.org.tr/web_14966-2_1/entitialfocus.aspx?primary_id=1772&type=2&target=categorial1&detail=single&sp_table=&sp_primary=&sp_table_extra=&openfrom=sortial
http://www.greenpeace.org/international/en/campaigns/climate-change/coal/Water-impacts/
http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/WorldEnergyOutlookSpecialReport2016EnergyandAirPollution.pdf
http://www.huffingtonpost.com/entry/air-pollution-deaths-iea-report_us_57762af9e4b0a629c1a97b55
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs266/en/
https://www.niehs.nih.gov/research/programs/geh/climatechange/
http://climatehealthconnect.org/wp-content/uploads/2016/12/FoodPoster18x24.pdf
http://newsroom.unfccc.int/unfccc-newsroom/climate-change-impacts-human-health/
http://www.cmo.org.tr/resimler/ekler/a941df595b4c831_ek.pdf?tipi=67&turu=H…0
http://www.ttb.org.tr/haber_goster.php?Guid=66d9288a-9232-11e7-b66d-1540034f819c
https://yesilgazete.org/blog/2016/10/17/turkiyede-hava-kirliligi-nedeniyle-her-yil-32-bin-kisi-oluyor/